راز مرگ مردان نمکی در موزه زنجان چیست؟
به گزارش افق بسطام، ماجرای مردان نمکی چیست؟
در زمستان سال 1372 (1993 میلادی) هنگام حفاری معدن نمک در چهرآباد استان زنجان، به طور اتفاقی یک جسد مومیایی کشف شد. این اکتشافات در سالهای بعد نیز ادامه پیدا کرد و در نهایت 6 جسد مومیایی کشف شد که به مردان نمکی مشهور شدند. با کاوش های باستان شناسان تعیین شد همه مومیایی های مکشوفه از معدن، کارگران و معدن کارانی بودند که در نتیجه ریزش معدن و فرو ریختن دیوار ها، سقف و تونل ها کشته و مدفون شده اند. طبق کاوش های انجام گرفته، همچنین تعیین شد که معدن از حدود نیمه هزاره اول شناسایی شده است. بر اساس آزمایش های سال یابی کربن 14 تعیین شد که مرد نمکی 3، 4، 5، مربوط به دوره هخامنشی با قدمت حدود 2300 سال و مرد نمکی 1، 2، مربوط به دوره ساسانی، با قدمت حدود 1500 تا 1700 سال قبل است. بنابراین با توجه به شواهد و مدارک موجود، ریزش تونل های معدن چهرآباد، دست کم دوبار اتفاق افتاده است. نخستین بار در حدود 2300 سال پیش و به هنگام فعالیت معدن کاران بخش بزرگی از تونل های معدن ریزش نموده و در آن مردان نمکی 3، 4، 5 کشته شده اند. سپس با گذشت چندین قرن دوباره حادثه ای دیگر در معدن نمک اتفاق افتاده و در نتیجه آن مردان نمکی 1 و 2 نیز کشته و مدفون شده اند. در حال حاضر، به استثنای مومیایی نمکی شماره 1 که در موزه ملی کشور نگهداشته می شود، بقیه اجساد و اشیای به دست آمده از معدن چهرآباد در موزه ذوالفقاری زنجان نگهداری می شوند.
تایخچه بنای موزه مردان نمکی زنجان:
عمارت ذوالفقاری در یکی از محلات قدیمی شهر زنجان موسوم به محلة دالان آلتی در ضلع شمالی سبزه میدان و مسجد جامع قرار گرفته است. این بنا، ساختمان مسکونی و اداری حکمران زنجان بوده و از مجموعه بناهای اندرونی و بیرونی و بخش های مختلفی تشکیل یافته بود. از این مجموعه در حال حاضر فقط عمارت بیرونی باقی مانده که به نام عمارت محمود خان ذوالفقاری معروف است. بنا به روایاتی، این خانه توسط سردار اسعدالدوله (پدر محمود خان) در اواخر حکومت قاجار بنا شده و پس از وی محمودخان در آن اقامت داشته. در گذشته، این بخش از شهر زنجان محله اعیان نشین بوده و مجموعه بناهایی در سبک و الگویی همسان، مثل خانه وزیری، خانه خدیوی، عمارت دارایی و... در این محل ساخته شده بود. بعد از انقلاب اسلامی، عمارت ذوالفقاری مدت ها در اختیار یکی از نهادهای انقلابی بود و تا ثبت این بنا در فهرست آثار ملی کشور به دلیل متروک ماندن و عدم مراقبت های لازم آسیب فراوانی دید. در سال 1379 میراث فرهنگی استان زنجان تصمیم به حفاظت و مرمت عمارت ذوالفقاری گرفت و در این راستا بنای مذکور در چندین مرحله مرمت و بازسازی شد. در سال 1386 مجموعه آثار به دست آمده از معدن نمک چهرآباد به این مکان انتقال یافت. در آخر، سال 1388 اولین موزه باستان شناسی استان زنجان در عمارت ذوالفقاری افتتاح شد. این بنا در تاریخ 1375/12/25 به شماره 1852 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت نیز رسیده است.
در موزه مردان نمکی زنجان چه می بینیم؟
مرد نمکی 2:
با وجود کشف استثنائی مرد نمکی 1 در سال 1372 متاسفانه کوشش چندانی برای تعطیلی استخراج مکانیکی و لغو بهره برداری از معدن صورت نگرفت. در پاییز سال 1383 معدن کاران در حین کار با بولدوزر مجددا با بقایای اسکلت انسانی روبرو شدند که به دلیل کار با بولدوزر تا حد زیادی مکوششی شده بود. با جستجوی معدن کاران در میان خاک های آشفته، علاوه بر جمع آوری قسمت هایی از بقایای انسانی تکه تکه شده، شماری از اشیا به دست آمد که توسط بهره بردار به اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان منتقل شد. بقایای انسانی این مومیایی پس از انتقال به میراث فرهنگی، مرد نمکی 2 نام گذاری شد. بررسی های اولیه بر روی مرد نمکی 2 نشان داد که این بقایا متعلق به مردی میانسال با میانگین قد حدود 180 سانتی متر بوده که در جریان ریزش دیواره ها و سقف تونل کشته شده است. از جمله اشیایی که همراه این مرد نمکی یافت شد، می توان به تکه سبد و میخ های چوبی، طناب های گیاهی، منسوجات و... اشاره نمود.
مرد نمکی 3:
کشف اتفاقی مرد نمکی 2 و مجموعه ای از اشیا موجب از سرگیری پژوهش های باستان شناختی در معدن نمک چهرآباد، بعد از گذشت 11 سال، شد. بنابراین، کاوش در معدن به منظور نجات بخشی آثار و بقایای باقی مانده در دی و بهمن سال 1383 انجام شد و فصل دوم کاوش نیز در پاییز 1384 ادامه یافت. بقایای مرد نمکی 3، مانند مرد نمکی 2، به صورت اتفاقی و طی کار باطله برداری بولدوزر توسط معدن کاران در سال 1383 کشف شد. به دلیل کشف مومیایی توسط بولدوزر، این جسد نیز به صورت مکوششی شده و تکه تکه یافت شد.
(بقایای مومیایی شماره 3 شامل: استخوان، لباس و قسمت هایی از بافت نرم فردی بود که همچون معدن چیان دیگر بر اثر ریزش تونل و سقوط یک سنگ چند تنی روی او کشته شده بود.)
مرد نمکی 4:
مرد نمکی 4 سالم ترین و کامل ترین مومیایی مکشوفه از معدن چهرآباد است. علیرغم آسیب دیدگی به هنگام مرگ تقریبا بیشتر قسمت های بدن سالم باقی مانده که شامل مجموعه استخوان ها و بافت نرم وی است که بر اثر از دست دادن آب بدن کاملا خشک شده. جسد به هنگام کشف در وضعیت دمر قرار داشت، به شکلی که صورت و قسمت جلوی بدن روی خاک قرار گرفته بود. دست ها از ناحیه آرنج خم شده، دست چپ روی زمین و دست راست در حالت تقریبا مشت شده بود. پای راست به صورت نیمه باز و پای دیگر جمع شده در زیر شکم قرار داشت. با وجود شکستگی جمجمه در چند قسمت، دلیل مرگ بر اساس تحقیقات انجام یافته توسط دکتر شکوهی، با عکسبرداری سی تی اسکن، فشار بر قفسه سینه و پارگی قلب در نتیجه ریزش تونل ها و ریزش خاک و آوار روی وی بوده.
براساس تحقیقات انجام گرفته، معین شد این مومیایی طبیعی، پسر جوانی بوده که به هنگام مرگ حدود 16 سال داشته. قد این مومیایی 170 تا 175 سانتی متر است. بر گوش هایش حلقه هایی از جنس نقره دیده می گردد. موهای سر وی کوتاه و به رنگ خرمایی است. به همراه این جوان مومیایی شده اشیای جالب توجهی نیز کشف شد. یکی از این اشیا چاقوی فلزی با دسته استخوانی است که در غلافی چرمی به کمربند پارچه ای او بسته شده. از اشیای دیگر می توان به دو کوزه کوچک سفالی سالم اشاره نمود. همچنین طناب های گیاهی، یک مهره کوچک با لعاب آبی، یک پی سوز سالم دودزده، 11 تکه سفال و... نیز همراه این جسد یافت شده.
از ویژگی های بسیار مهم این مومیایی طبیعی، لباس کامل است که برتن او دیده می گردد. این لباس از بالاپوشی بلند، یک شلوار و کفش چرمی تشکیل شده است.
مرد نمکی 5:
این مومیایی طبیعی در کاوش فصل دوم در حالی یافت شد که به جز سر، بقیه قسمت های بدنش زیر صخره و سنگ های آواری بزرگ قرار گرفته بود. شکل جسد نشان می داد که این شخص نیز همچون نمونه های قبلی بر اثر حادثه منجر به تخریب و ریزش تونل کشته و مدفون شده. بر خلاف مومیایی نمکی شماره 4، بیشتر بافت بدن مرد نمکی 5 پوسیده شده و از بین رفته بود. بافت نرم فقط در قسمت هایی کوچک از دو دست، پاها، بخش هایی از صورت، سینه و لگن باقی مانده بود. کم بودن میزان نمک در این محیط و نفوذ آب از بالای کوه به این بخش از معدن از دلایل اصلی پوسیده شدن زیاد مرد نمکی 5 است.
مرد نمکی 6:
ششمین جسد مومیایی مرد نمکی در سال 1386 بر اثر بارندگی ها و شستشوی نمک در نزدیکی محل کشف مرد نمکی شماره 2 پیدا شد. اما به علت نبود مجوز حفاری و مشکل در نگهداری، این جسد تاکنون درون نمک باقی مانده .
منبع: دالاهو