20 نکته جالب دربارۀ نجف دریابندری - افق بسطام

طرح از هادی حیدری

دربارۀ زندگی پربار نجف دریابندری، نویسنده و مترجم خوش ذوق و نام دار ایرانی، این مصداق راستین روشنفکر ایرانی - تعبیری از دکتر شفیعی کدکنی - و آن استادِ خودکِشته و خود دِرَویده و کباب از رانِ خود خورده در بیان دکتر محمدعلی موحد (با الهام از نظامی) 20 نکته می آورم. انگار که مراسمی به یاد او در فضای مجازی برپا کرده ایم؛ حال که کرونا نمی گذارد از بزرگان و رفتگان خود در فضای واقعی یاد کنیم:

1. حزب توده

تا نام این حزب می آید غالبا به یاد ارتباط با اتحاد شوروی و اعترافات رهبران آن پس از انقلاب یا رفتارشان در مقابل دکتر مصدق و اصطلاح یا اتهام توده نفتی می افتیم، اما نباید فراموش کرد که این حزب در مقطعی پایگاه روشنفکرانی بوده که با نگاه فرهنگی و آرمانخواهانه سراغ آن رفتند و البته در این ایستگاه توقف نکردند و راه خود را پیمودند. نام هایی، چون نیما یوشیج، عبدالحسین نوشین، جلال آل احمد، احمد شاملو، مهدی اخوان ثالث و همین نجف دریابندری در این شمارند. منتها هر که فاصله گرفت، خود را بالا کشید و هر که ماند و به نگاه حزبی محدود و محصور شد فرو رفت و این قاعده البته استثنایی هم دارد و آن همانا هوشنگ ابتهاج یا سایه است که توده ای ماند. نجف، اما از زندان که آزاد شد روح خود را هم آزاد کرد.

با این حال باید گفت اگر سر و کار اینان با تشکل و تفکر سامان یافته در حزب توده نیفتاده بود، آنی نمی شدند که شدند و بحث ایدئولوژی هم نبود. کار اجتماعی و نگاه متفاوت بود. کمترین تأثیر این بود که آدم های منضبط و بسیار پرکار و کوشایی شدند.

2. حکم اعدام

حکم اولیه نجف دریابندری پس از بازداشت سال 1333 اعدام بوده است. بعد، اما این حکم به حبس ابد و سپس 15 سال تقلیل یافت و پس از 4 سال آزاد شد. این در حالی است که رفیق شفیق او - مرتضی کیوان - را همان سال 1333 اعدام کردند.

مخالفان حکم اعدام (بحث قصاص نفس، جُدا) می توانند به همین فقره استناد کنند که اگر نجف دریابندری سال 1333 اعدام شده بود 65 سال بعد از آن چگونه این همه تولید و فعالیت فرهنگی صورت می پذیرفت؟ حال آن که در 65 سالی که پس از آن زیست، سیب زندگی او صد ها چرخ خورد و از جمله این که رییس دادگاه صادرکننده حکم اعدام افسران حزب توده در فروردین 58 اعدام شد.

دریابندری از حزب توده دور شد و 17 سال با مؤسسه فرانکلین همکاری کرد که درست نقطه مقابل عقاید چپ فعالیت می کرد و انتها مترجم تاریخ فلسفۀ غرب برتراند راسل با مخاطب خاص، دو جلد کتاب مستطاب آشپزی را هم با مخاطب عام نوشت.

3. مرتضی کیوان

الگوی زیست انسانی و اخلاقی و مهربانی عمو نجف - لقبی که شاملو برای او ساخته بود - بی تردید مرتضی کیوان بوده است. تا جایی که خانم فهیمه راستکار (همسر دریابندری) گفته بود بعد از 50 یا 60 سال هنوز هم نام تا مرتضی کیوان می آید، چشم های او خیس اشک می شود. احمد شاملو هم یکی از اشعار جاودانۀ خود را به یاد کیوان سروده است. مرتضی کیوان، نظامی نبود، اما همراه افسران حزب توده در دادگاه نظامی محاکمه و در مهر 33 اعدام شد.

نجف دریابندری در کتاب یک گفتگو که گفت وگوی مفصل و بسیار خواندنی اوست با ناصر حریری و نشر کارنامه آن را منتشر کرده، به زیباترین و احساسی ترین شکل ممکن دربارۀ مرتضی کیوان سخن گفته است.

4. همسر همراه

ازدواج اول دریابندری با این که دو فرزند از آن داشت، نپایید و با ازدواج دوم با فهیمه راستکار که خود اهل هنر و سینما بود به ساحل آرامش رسید و توانست باقی عمر را یک سر صرف نوشتن و خواندن کند. نقش زنانی از این دست را نمی توان فراموش کرد. زنانی که می دانند همسر آنان نمی تواند تنها در خدمت خانواده باشد و مأموریتی اجتماعی هم دارد و بی فایده نیست که احمد شاملو آیدا را پرستار می خواند؛ به دو معنی شاید. هم برای ابراز عشقی در حد پرستش و هم توصیف زنی که او را تر و خشک می کرد و از مُغاک به درآورده بود.

5. زبان فارسی

دریابندری مترجم بود و از انگلیسی به پارسی برمی گرداند، اما نه آن که تنها انگلیسی بداند که فارسی را بسیار نیکو می دانست. زبانی روان و زیبا و خلاقانه داشت و به ترجمه بی دخل و تصرف، رنگ تألیف می زد و در واقع بازآفرینی می کرد و به همین خاطر خواننده لذت می برد.

بدون تردید یکی از دلایل کتاب ناخوانی در دهه های اخیر وفور مترجمان بیگانه با زبان فارسی است که با ظرایف زبان مقصد نآشنایند و با سعدی و حافظ و مولانا و فردوسی دمخور نیستند و شگفتا که حاضر نیستند نقص و ضعف خود را به یاری ویراستاری دانا بپوشانند و بر فارسی ندانی و پرت نویسی شان اصرار دارند.

شدت علاقۀ دریابندری به زبان پارسی چنان بود که، چون نثر بوف کور صادق هدایت را نمی پسندید، آن را اثری منحط می دانست. آری، فارسی را باید درست نوشت و او درست می نوشت و بر این گمانم که این بلا به جان برخی روزنامه نگاران ما هم افتاده و ناتوانی خود را از درست و به زبان معیار نوشتن این گونه توجیه می کنند که در عصر کامپیوتر و فضای مجازی جهان تغییر کرده است!

حال آن که اتفاقا نجف دریابندری در زمرۀ نخستین نویسندگان و مترجمان ایرانی بود که از کامپیوتر استفاده کرد. کامپیوتری که از نیویورک خریده بود. اما قرار نیست فناوری جای روان نویسی را بگیرد. موبایل و کامپیوتر ابزارند و جای قلم و دفتر را می گیرند نه جای سواد و دانش را.

6. خودآموختگی

دریابندری دانشگاه نرفته و حتی دبیرستان را هم تمام نکرده بود. حس می کرد مدرسه وقت او را تلف می کند و از این نظر مانند شاملو بود. اما مگر مترجم بزرگ دیگر - محمد قاضی - دانش آموختۀ دانشگاه بود؟ رضا سیدحسینی و مصطفی رحیمی هم اگر چه دانشگاه رفته بودند، اما یکی در رشتۀ فنی و دیگری در حقوق قضا درس خوانده بود. عجبا از این سیستم آموزشی که هر که از آن بیرون رفته یا رشتۀ دانشگاهی را ادامه نداده، شکوفاتر شده است!

7. ماندن و نرفتن

او می توانست مانند برخی هم حزبی های سابق رهسپار آلمان شرقی شود، اما نرفت و ماند. بعد از انقلاب هم ماند. عمو نجف نیز مصداقی از این سخن رفیق خود شاملو بود که: چراغم در این خانه می سوزد، آبم از این کوزه ایاز می خورد.

8. طنزپردازی

بزرگان فرهنگ و ادب ما نگاهی طنزپردازانه به زندگی داشته اند. در کار بسیار جدی بوده اند، اما خود زندگی را جدی نمی گرفته اند. نجف هم اگر می خواست تلخ زندگی کند 90 سال دوام نمی آورد و با این که دوست مهدی اخوان ثالث بود، بر او نقد داشت که چرا تا مرز افسردگی رفته است. بار ها گفته بود نقشۀ از پیش طراحی شده ای برای زندگی ندارد و زیبایی زندگی در سیال بودن آن است. وقتی هدف خاصی را تعیین می کنی و به آن نمی رسی، افسرده می شوی، اما هنگامی که در زندگی شناوریم هیچ اتفاقی را شگفت آور نمی دانیم. چه زندان باشد چه سِمَتی دریافت. چه ازدواج چه طلاق. چه شهرت چه خانه نشینی.

9. معادل سازی

دریابندری به برابرسازی پارسی بسیار بها می داد و منتظر فرهنگستان نمی نشست و خود می ساخت. قبل از آن که واژۀ ساز و کار در مقابل مکانیسم ساخته شود او در نوشته های خود ساختکار را به کار می برد. یا شفیرگی به جای لاروی. البته در شگفتم که چرا به جای آشپزی از واژۀ خورش گری که بار ها در شاهنامه آمده، بهره نبرده است. [فردوسی هزار سال پیش واژۀ خورش خانه را به کار می برد و ما امروز می گوییم رستوران!

10. روح زندگی

دریابندری شاعر نبود، اما شاعرانه زیست و شاعرانه می نوشت، زیرا به دنبال روح زندگی بود. اگر اخوان ثالث از سوسیالیسم شروع کرد و به آنارشیسم رسید و بعد به ناسیونالیسم گرایش یافت و مزدک و زرتشت را درهم آمیخت و مزدشت را ابداع کرد، دریابندری همواره دنبال روح زندگی بود ولو در کتاب مستطاب آشپزی باشد و دنبال نقش ایرانی بود و گفت هر مکتب آشپزی رنگی دارد و رنگ آشپزی ایرانی زرد و نارنجی است.

11. منتظر نماندن

نویسنده نباید منتظر بماند و خود باید دست به کار شود. کتاب مستطاب آشپزی دریابندری یک نمونۀ اعلا برای این توصیف است. هم از شر سانسور رها شد و هم کتاب به فروش بسیار خوب در حد چاپ های متعدد دست یافت و یک منبع مالی برای گذران بهتر زندگی شد و هم به خانه های ایرانیان بیشتری راه پیدا کرد. نویسنده حرفه ای راه خود را پیدا می کند. نوشتن نشد ترجمه، بزرگسال نشد بچه ها، فلسفه نشد آشپزی!

12. انتخاب های درست

مترجمان خوب هر کتابی را دست نمی گیرند. یا ذائقه مخاطب را می شناسند یا او را هدایت می کنند. در نسل بعد او بیژن اشتری سراغ چهره های مشهور چپ رفته و ذائقه مخاطبان را می شناسد. نام نجف دریابندری روی کتاب کافی است تا اطمینان کنیم بی دلیل این کتاب را ترجمه نکرده است.

13. روشنفکر ایرانی

در این سال ها هر چه توانسته اند نثار روشنفکران کرده اند. انگار آدم هایی بهانه جو و تلخ و دور از خانواده اند که دست آخر هم خودکشی می کنند و نماد روشنفکری ایرانی در ذهن خیلی ها صادق هدایت است. زن نمی گیرد، از وطن می کوچد و دست آخر خودش را می کشد، چون از اصلاح و تغییر در جامعه ناامید می شود.

انگار تعمدی هست که صادق هدایت به عنوان یگانه نماد معرفی شود و تازه به جای 50 سال زندگی او و آثاری با شهرت جهانی تنها بر نوع مرگ او انگشت می گذارند؛ در حالی که مثلا دربارۀ ارنست همینگوی از کتاب های او گفته می شود نه خودکشی او و در سراسر جهان کم نیستند چهره های مشهوری که با مرگ خودخواسته از جهان رفته اند.

نجف دریابندری، اما در همین خاک مُرد. شاد و سرخوش. اگر همسرش کنار او نبود، به خاطر این بود که او زودتر رفته بود. به جای مرثیه سوگ، کتاب آشپزی نوشت و در آن از رنگ غذای ایرانی گفت که زرد و نارنجی است و از طعم آن و کوشید مردمان مرکز ایران را با ماهی های شمال و جنوب آشتی دهد.

یا پای شاملو را از زانو بریدند، اما زانوی نداشته را از سر غم بغل نگرفت. بلکه در همان حال هم ترجمه دُن آرام را از سر گرفت. کی گفته همه مأیوس اند؟ اگر بگذارند اتفاقا زندگی کردن را خیلی هم خوب بلدند؛ چندان که عشق و عاشق شدن را خوب می شناسند و محافل محبت آمیز گرمی دارند.

14. باز هم زندگی

هر چند تفکر حاکم بر صداوسیما روشنفکران مستقل و عرفی ایران را برنمی تابد، اما مانند گذشته و به روش برخی فحش نمی دهند البته بایکوت می کنند. در این فقره، اما شبکۀ چهار سیما در اقدامی درخور تحسین اقدام به بازپخش آن قسمت از برنامۀ باز هم زندگی - ساختۀ بیژن بیرنگ و بهروز بقایی - کرد که به کتاب مستطاب آشپزی اختصاص داشت و نجف دریابندری و فهیمه راستکار به آن دعوت شده بودند و صحبت می کردند.

شبکه چهار البته پربیننده نیست، ولی در رسانه ها خبررسانی شده بود و مجال تماشای برنامه در بازپخش روز بعد هم فراهم آمد و شخصاً بسیار لذت بردم.

15. سیاسیون و فرهنگ

پیام ها و واکنش های شخصیت های فرهنگی قابل انتظار بود. اما از چهره های سیاسی چندان احساسی ابراز نشد. از دو حال خارج نیست: یا اهل کتاب نیستند و نمی شناسند یا می شناسند و ملاحظه می کنند و در هر دو حالت پسندیده نیست.

16. در حیات و نه ممات

دریابندری از این نظر بخت یار بود که در حیات به قدر کافی از او تجلیل شد. مجله بخارا در این امر پیشگام است و صبر نمی کند تا فرد از جهان برود و در حیات مفاخر فرهنگی در شب های بخارا برنامه ای به آنان اختصاص می دهد. مجله کتاب هفته هم در آذر 93 ویژه نامه ای برای او تدارک دید با این نگاه: چو بر خاکم بخواهی بوسه دادن، رُخم را بوسه ده که اکنون همانیم.

عکس روی جلد شماره نوروز 94 و چهرۀ سال 93 ماهنامۀ تجربه هم نجف دریابندری بود با مطالبی خواندنی دربارۀ او خصوصا نوشته ای از فرزندش سهراب. بنا بر این در حیات هم از او فراوان یاد شد و در اقدام رسمی نیز سازمان میراث فرهنگی در سال 1396 نام او را به عنوان گنجینه انسانی ثبت کرد.

17. جای خالی

با این همه تصور کنید تلویزیون در برنامه هایی، چون دورهمی به جای دعوت از امثال سحر قریشی که سواد عمومی ندارند یا حرفی برای گفتن ندارند و تنها به خاطر وجاهت چهره و رخساره های زیبا یا بازی در یک سریال، مشهور شده اند از آدم هایی مثل دریابندری دعوت می کرد. آیا مردم با اینان بیشتر آشنا نمی شدند؟

رامبد جوان البته در برخی از برنامه های خندوانه کوشید صاحبان فکر را دعوت کند، ولی مستمر نبود.

18. غلط گیران

در یکی از کانال های تلگرامی خواندم که مترجم صاحب نامی برخی از غلط های ترجمه ای دریابندری را در گذشته های دور یادآور شده است. اما او در زندان و در 25 سالگی تاریخ فلسفه غرب را ترجمه کرده بود و بعد این همه سال و با دسترسی آسان به اینترنت و فرهنگنامه های مختلف معلوم است که می شود خرده گرفت.

این روحیه را تا اندازۀ قابل توجهی سیدجواد طباطبایی با نوع خرده گیری هایش به داریوش آشوری باب کرده است. آقای یدالله موقن چنان نوشته دریابندری هشت کلاس بیشتر سواد نداشت که انگار نجف مدعی دکتری بوده است و انگار این همه دکترِ تولید شده در بنگاه های مدرک فروشی چه گُلی به سر فرهنگ این مملکت زده اند!

19. پاتوق های فرهنگی

پیش تر ها این گونه نویسندگان و روشنفکران پاتوق هایی و محفل هایی داشتند و امکان ارتباط جوانان با آنان فراهم بود. اکنون، اما جوانی که از شهرستان به تهران می آید چگونه می تواند با نویسنده یا هنرمند مورد نظر خود دیدار مستمر داشته باشد اگر نخواهد در خانه مزاحم شود؟ جا دارد شهردار تهران در های فرهنگسرا ها یا فرهنگسرا های تعیینی را برای این گونه دیدار ها بگشاید. نگران زخم و طعن هم نباشند، چون این کار را هم نکنند مدام طعنه می زنند.

20. مؤسسۀ فرانکلین

انتها این که برخی نجف دریابندری را به دو سبب یا اتهام می نوازند: اول این که 17 سال با شاخۀ تهران مؤسسۀ فرانکلین همکاری می کرده و دوم این که بعد از انقلاب یک چند عهده دار سردبیری نشریه جبهۀ دموکراتیک ملی بوده است. هیچ یک البته مخفی نبوده و کار هایی علنی بوده اند، اما می توان از خودشان پرسید: 25سال است که شما یک مؤسسه بزرگ مطبوعاتی و انتشاراتی ... را با حمایت ها و مصونیت های فراوان در اختیار دارید. در این 25سال چند تا آدم به اعتبار و اشتهار نجف دریابندری تحویل داده اید؟ نام ببرید لطفاً!