کوش پیل دندان از نگاه ساسانیان مظهر بیداد است - افق بسطام

شاهنشاهی کوشان در گستره سیاسی جهان باستان متاخر بازیگری اصلی بود، بازیگری همتزار چین، ایران ساسانی و روم. با وجود این اطلاعاتی که از تاریخ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی آن داریم در مقایسه با همتایانش بسیار ناچیز است. کوشانیان همسایه بلافصل شرقی ایران و رقیب سیاسی ساسانیان و تهدیدی جدی برای آنان بودند، تا آن که سرانجام سرزمین های غربی قلمرو کوشان به تصرف ساسانیان درآمد و پیمانی که به اتحاد کوشانی-ساسانی شهرت دارد شکل گرفت.

علت اطلاعات اندک ما درباره کوشانیان را باید در ماهیت منابعی جست که از آنان باقی مانده است. مانند سلسله های دیگر چون سلسله های هندی-سکایی و هندی-پارتی که در مرزهای شرقی ایران، موسوم به سرزمین های هندی-ایرانی پا دریافتد، منابع اصلی مربوط به کوشانیان نیز از انبوهی سکه و داده های کتیبه نگاری به دست آمده که همه می دانند تفسیر آن ها در نبود روایتی تاریخی کاری بسیار سخت است.

البته مقصود این نیست که هیچ منبع روایی در دست نداریم. می دانیم که در دوران ساسانی روایت های فراوانی وجود داشته است. ماهیت، زمان و نگارش خدای نامک و نیز محتوای آن تا کنون موضوع بحث و جدل های عالمانه بسیار بوده است. اما این بحث ها به سبب شیفتگی و گرایش مستمر پژوهشگران این حوزه به واقعیت های مسلم تاریخی بسیار محدود بوده اند؛ چون چنین بوده روایت ها تنها زمانی مجوز ورود به قلمرو تاریخ می یابند که با وسواس بسیار از تخیل و افسانه جدا شده باشند.

گازرانی می گوید: کشور کوشان سرزمینی در مشرق ایران بود که حکومت بزرگ کوشانیان در قرن اول میلادی در آن تشکیل شد. داده های تاریخی درباره این همسایه و رقیب حکومت ساسانیان منحصر به منابع سکه شناسی و کتیبه نگاری است که نتیجه گیری از آن ها در نبود روایتی تاریخی کاری سخت می کند.

رقابت میان کوشانیان و ساسانیان مساله ای مهم و اثرگذار بوده است. شکست شاپور دوم از کوشانیان آن قدر اهمیت داشته که مورخی ارمنی، صد و اندی سال پس از وقوع به آن پرداخته است. پس دور از انتظار نیست اگر بازتاب این رویداد راه خود را به مجموعه داستان های سنت شاهنامه نگاری نیز باز کرده باشد و این همان چیزی است که اتفاق افتاده است. در واقع در این مجموعه ارجاعات فراوان به کوشانیان وجود دارد. یکی از منابع اصلی مربوط به کوشانیان که بازتاب منازعات ساسانیان با کوشانیان و در نهایت شکست کوشانیان را در خود حفظ کرده است کوش نامه است. کوش نامه منبعی است که شخصیت اصلی آن کوش پیل دندان به صورت ضد قهرمانی ترسیم شده که سلسله کوشانیان را نمایندگی کرده است.

نویسنده کتاب بر آن است که کتاب کوش نامه که در قرن پنجم ه.ق در عصر سلجوقی، از روی کتابی باستانی، به نظم درآمده، در واقع روایت تاریخی حکومت کوشان از زبان رقیب آنان یعنی حکومت ساسانیان است و کوش پیل دندان، ضد قهرمان کتاب، نیز نماد سلسله کوشانیان به شمار می آید که از نگاه ساسانیان طبیعتا به مظهر بیداد و رفتارهای غیرانسانی بدل می شود.

یکی از نکات مهمی که نویسنده کتاب در پی بیان آن بوده و در کتاب دیگرش روایت های خاندان رستم و تاریخ نگاری ایرانی هم به آن پرداخته، این است که در بررسی لایه های تاریخی روایت های خاندان رستم، نشان داده که ایرانیان برخلاف دیدگاه نسنجیده ای که آنان را ملتی فاقد تاریخ می داند، در طول سده ها تاریخ نگاری خاص خود را با دوره بندی و شخصیت های شناخته شده داشته اند که مثل هر تاریخ نگاری دیگری از قدیم تا به امروز دو هدف را دنبال می کرده: مآغازیت سازی و مآغازیت زدایی.

این کتاب با مقدمه آغاز می شود، سپس به معرفی کوش نامه، ویژگی های ژانر: دقت و گاه شماری و خلق دشمن می پردازد که هرکدام عناوین مختلفی را شامل می شوند و پس از آن ها نتیجه گیری، کتاب شناسی و نمایه درج شده است. در فصل اول معرفی کوش نامه اثبات لایه کوشانی در کوش نامه آمده که دربرگیرنده بخش های نام ها، موقعیت جغرافیایی، طرح کلی رویدادها و پرستشگاه های کوشانی است. فصل دوم هم دربرگیرنده دو بخش لایه ساسانی و کوش توراتی: درهم آمیختن سنت ها است. سومین فصل کتاب در چهار بخش به تبارشناسی و زدودنِ صفات انسانی از دشمن، اعمال شریرانه، دین، دگردیسی کوش می پردازد.

یکی از مشهورترین روایت های داستان فریدون باید همان باشد که فردوسی آن را در شاهنامه به نظم کشید، داستانی که عناصری اندک اما مهم از اسطوره اوستایی را در خود نگاه داشته است. بر طبق این روایت، ضحاک آبتین را می کشد، و مادر فریدون که نگران جان فرزند نوزاد خود است او را به برمایه، گاو مشهور، و نگهبانش می سپارد تا بزرگ شود. سه سال بعد، فرانک فریدون را برمی دارد و به جایی در هند می گریزد که گفته می شود کوه البرز در آن است. در این روایت، سرانجام فریدون از تبار خود و جنایات ضحاک باخبر می شود، ضحاک را از قدرت به زیر می کشد و خود بر تخت پادشاهی ایران می نشیند.

در کوش نامه، برخی از عناصر این داستانِ مشهور به همان صورت شاهنامه آمده است، اما در برخی دیگر حک و اصلاحاتی اجرا شده است. اول مسئله گاو برمایه است، زیرا این حیوان در روایت مشهور بسیار مهم است و شیر خوردن فریدون از او از ویژگی های شاخص فریدون به حساب می آید. در روایت کوش نامه، برمایه نه به صورت گاو، بلکه در نقش دایه برگزیده ظاهر می شود که فریدون را به او می سپارند. آبتین او را به وزیر دربار خود، برماین، می سپارد و برماین در آن کوهستان دورافتاده برای فریدون تخت سلطنتی برپا می کند و به او خواندن و نوشتن می آموزد.

ساقی گازرانی مؤلف این کتاب متولد سال 1351 در ایران است که در سال های کودکی همراه خانواده اش به آلمان رفته و پس از دریافت دیپلم، به آمریکا رفت. او در سال 2007 رساله دکترای خود را از دپارتمان تاریخ دانشگاه اوهایو، در رشته تاریخ اسلام با تمرکز بر ایران (از ورود اسلام تا حمله مغولان) نوشت. روایت های خاندان رستم و تاریخ نگاری ایرانی، آرش کمانگیر: جای خالی داستان آرش در شاهنامه و ضحاک: تاریخ از دل اسطوره دیگر کتاب هایی هستند که نشر مرکز پیش تر از او چاپ کرده است.

کتاب کوش پیل دندان: خلق یک ضد قهرمان در 104 صفحه، شمارگان هزار و 400 نسخه و قیمت 28 هزار و 500 تومان از سوی نشر مرکز منتشر شده است.